परिचय

नेपालको इतिहास एक समृद्ध, बहुआयामिक र परिवर्तनशील यात्रा हो। यहाँको भूमि, जनजाति, भाषा, र संस्कृतिले विविधता र समर्पणको कथा बोकेको छ। नेपाली इतिहासमा विभिन्न शासकहरूले शासन गरेका छन्, शासन प्रणालीहरू परिवर्तन भएका छन्, र नेपाली जनताको जीवनशैलीमा ठूलो प्रभाव परेको छ। यस लेखले परापूर्वकालदेखि वर्तमानसम्मको नेपाली शासक र शासकीय स्वरूपको यात्रा विस्तृत रूपमा प्रस्तुत गर्नेछ। 

१. परापूर्वकालीन नेपाल (प्राचीन काल)

१.१ मानव बसोबास र प्रारम्भिक समाज

मानव इतिहासका पुराना प्रमाणहरूअनुसार, नेपालमा मानव बसोबास पाँच हजार वर्षअघिदेखि शुरू भएको मानिन्छ। (स्रोत: *Nepal: A Country Study*, Federal Research Division, १९९२, Library of Congress) यहाँ विभिन्न समुदाय र जातिहरूले बसोबास गर्दै आएका थिए। यस समयमा मुख्य रूपमा वनवासी, जनजाति र स्थानीय समुदायहरूको शासन व्यवस्था थियो। 

१.२ प्राचीन राज्यहरू र सभ्यताहरू

नेपालको प्राचीन इतिहासमा, लिच्छवी वंशको उदय पाँचौँ शताब्दीको अन्त्यदेखि सातौँ शताब्दीसम्म कायम रह्यो। (स्रोत: *Ancient Nepal* by R. K. Pradhan, २००४) यस वंशले काठमाडौं उपत्यका र आसपासका क्षेत्रहरूमा शासन गरी धार्मिक र सांस्कृतिक प्रगतिको आधार स्थापना गरे। लिच्छवी राजा (जस्तै, महाराज् अमरभद्र, लक्ष्मणदेव) ले मन्दिर, स्तूप र कला-आधारित संरचनाहरू निर्माण गरे। 

लिच्छवी वंशपछि, मल्ल वंश (बारौँं शताब्दी – अठारौँ शताब्दी) को उदय भयो। यस वंशका शासकहरूले काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुर क्षेत्रहरूलाई केन्द्रित गरेर कला, वास्तुकला र सांस्कृतिक उन्नतिमा उल्लेखनीय योगदान पुर्‍याए। (स्रोत: *History of Nepal* by Daniel Wright, १८७७) यस कालखण्डमा, काठमाडौंको समृद्धि र सांस्कृतिक उन्नतिको आधार स्थापना भयो। राजा पृथ्वी मल्ल (१३३१–१३७५) र राजा शिवमल्ल (१४७०–१५९४) को शासनकाल यसमा महत्वपूर्ण हुन्। 

२. मध्यकालीन नेपाल (पन्द्रौँ शताब्दी – अठारौँ शताब्दी)

२.१ विभिन्न राज्य र स्वशासन प्रणालीहरू

मल्ल वंशको पतनपछि, नेपाल विभिन्न साना र स्वशासन प्रणाली भएका राज्यहरूमा विभाजन भयो। (स्रोत: *A History of Nepal* by John Whelpton, २००५) यस समयमा, विभिन्न जाति र समुदायले आफ्नै शासन व्यवस्था कायम गरे। 

२.२ गोर्खाली वंशको उदय

सत्रौँ शताब्दीको अन्त्यतिर, पृथ्वीनारायण शाह (शाह वंश, १७४३–१७७५) ले गोर्खाली वंशको स्थापना गरे। उहाँले १७६८ मा नेपालको एकीकरण अभियान सुरु गर्नुभयो। (स्रोत: *History of Nepal* by Mahesh Chandra Regmi, १९७५) उहाँको नेतृत्वमा, नेपाली राज्यले विभिन्न छुद्र र स्वायत्त राज्यहरूलाई मर्ज गर्दै एकता कायम गर्‍यो। 

२.३ पृथ्वीनारायण शाह र नेपालको राष्ट्रियता

उहाँले "समानता र राष्ट्रियता" को आधारमा नेपाललाई एकता र स्थिरता प्रदान गरे। उहाँको नेतृत्वमा, नेपालले आफ्नो राष्ट्रिय एकता र समावेशीता स्थापना गर्न थाले। (स्रोत: *Nepal: A Country Study*, Federal Research Division, १९९२) उहाँका प्रयासले विभिन्न जाति, क्षेत्र र समुदायलाई एकताबद्ध गर्न मद्दत पुर्‍यायो। यसले नेपाली सांस्कृतिक र राजनीतिक एकताको आधार तयार पार्यो। 

३. आधुनिक नेपालको स्थापना र शासकहरू (१९औं शताब्दी)

३.१ शाह वंशको स्थापन र विस्तार

पृथ्वीनारायण शाहको निधनपछि, उनका उत्तराधिकारीहरूले शासन गरे। शाह वंश (१७७५–२००८) ले नेपालको एकीकरण र स्थिरता कायम राख्यो। राजा जय गुरुदेव (राजा पृथ्वी शाह, १७४३–१७७५) देखि राजा त्रिभुवन (१९१२–१९५५), महेंद्र शाह (१८८३–१९११), र जंगबहादुर शाह (१९०७–१९२९) सम्म, प्रमुख शासक थिए। (स्रोत: *History of Nepal* by Daniel Wright) 

३.२ राणा शासनको उदय

सन् १८४६ मा, बहादुर शाह (राणा) परिवारले राणा शासनको स्थापना गरे। यसले राजा र राणा परिवारबीचको शक्ति असन्तुलन ल्यायो। राणा प्रधानमन्त्रीहरू (जस्तै, बालकृष्ण अधिकारी, ललित नारायण मल्ल) ले शासनलाई निरंकुश बनाए र विदेशी हस्तक्षेपलाई निम्तो दिए। (स्रोत: *Rana Rule* in Nepal, by Mahesh Chandra Regmi) यस प्रणालीले नेपालको राजनीति र अर्थतन्त्रलाई कमजोर बनायो। 

३.३ विदेशी प्रभाव र संघर्ष

बृटिश ईस्ट इन्डिया कम्पनीले नेपालसँग सम्बन्ध स्थापना गरे। ब्रिटिशसँगको सम्बन्धले नेपालको भौगोलिक र राजनीतिक अवस्थालाई जटिल बनायो। राणा प्रधानमन्त्रीहरू (जस्तै, बलभद्र शाह, राणा प्रधानमन्त्री मल्ल) ले विदेशी समर्थन र संरक्षणको आश्रय लिए। यसले नेपालको स्वतन्त्रता र स्वायत्तता प्रभावित गर्‍यो। (स्रोत: *Nepal and the British* by D. R. Regmi, १९७१) 

४. स्वतन्त्रता र प्रजातन्त्रको आरम्भ (२०औं शताब्दी)

४.१ २०औं शताब्दीको प्रारम्भ र परिवर्तनहरू

२०औं शताब्दीको शुरुवातमा, नेपालले सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक परिवर्तनहरूको सामना गर्‍यो। २०६३ सालको संविधानले नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणराज्य घोषणा गर्‍यो। (स्रोत: *Constitution of Nepal, २०१५*) यसले राजा र राणाशासनको अन्त्य गरी नयाँ शासन प्रणाली स्थापना गर्‍यो। 

४.२ २०५१ को लोकतान्त्रिक क्रान्ति

साम्राज्यवादी र राणा शासनको अन्त्य गर्न २०५१ सालको लोकतान्त्रिक क्रान्ति (आन्दोलन) भयो। यसले नेपाली जनता र राजनीतिक शक्तिहरूलाई स्वतन्त्रता, मानव अधिकार र लोकतन्त्रको अधिकार दिलायो। (स्रोत: *Nepal: A Political History* by Mahesh Chandra Regmi, १९७५) 

४.३ संविधान र शासकीय परिवर्तन

पहिलो संविधान १९५९ मा जारी भयो। त्यसपछि २०६३ को संविधानले नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणराज्य घोषित गर्‍यो। यसले संघीयता, समानता र समावेशीता सुनिश्चित गर्‍यो। यस संविधानले विभिन्न जाति, भाषा र संस्कृतिलाई सम्मान र संरक्षण गर्‍यो। (स्रोत: *Constitution of Nepal, २०१५*) 

५. वर्तमान नेपालको अवस्था

५.१ राजनीतिक स्थिरता र चुनौतीहरू

विगत केही दशकमा, नेपालले लोकतान्त्रिक शासनलाई स्थिरता दिएको छ। तर, जातीय, भाषिक र क्षेत्रीय विभाजन, राजनीतिक अस्थिरता, र भ्रष्टाचार जस्ता चुनौतीहरू अझै छन्। (स्रोत: *Nepal: Political Development* by Krishna P. Bhattarai, २००९) 

५.२ आर्थिक र सामाजिक अवस्था

नेपाल अहिले विकास र प्रगतिको मार्गमा छ। पर्यटन, कृषि, र उद्योगजस्ता क्षेत्रहरूमा प्रगति भइरहेको छ। तर, गरिबी, अशिक्षा, स्वास्थ्य सेवाको अभाव जस्ता समस्या कायम छन्। (स्रोत: *Nepal Human Development Report*, UNDP, २०१४) युवाहरूको महत्वाकांक्षा र नयाँ सोचले परिवर्तनको संकेत देखिन्छ। 

५.३ राष्ट्रियता र एकता

नेपालको विविधता र बहुलता झल्काउँदै, संघीयता र समावेशी शासन प्रणालीले विविधतालाई सम्मान गर्न मद्दत गरेको छ। नेपाली जनता राष्ट्रियता र एकता कायम राख्न प्रतिबद्ध छन्। (स्रोत: *Federalism in Nepal*, २०१७, नेपाल नीति अध्ययन संस्थान) 

निष्कर्ष

नेपाली इतिहास एउटा जटिल, बहुआयामिक र परिवर्तनशील यात्रा हो। परापूर्वकालदेखि वर्तमानसम्म, यहाँका शासकहरूले सत्ता, संस्कृति, र राष्ट्रियता निर्माण गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। नेपाली जनता संघर्षशील र आशावादी छन्। वर्तमान सरकार र जनता मिलेर नयाँ भविष्यको खोजीमा लागेका छन्, जहाँ सामाजिक समावेशीता, आर्थिक प्रगति, र राष्ट्रिय एकता मुख्य उद्देश्य हुनेछन्। 

नेपालको इतिहासले सिकाएको मुख्य पाठ हो—संकटको समयमा पनि नेपाली जनता आफ्नो पहिचान र एकता कायम राख्न सक्षम छन्। भविष्यमा, समावेशी र लोकतान्त्रिक शासन प्रणालीले नेपालको प्रगति र स्थिरता सुनिश्चित गर्नेछ।