एडोल्फ हिटलर (२० अप्रिल १८८९–३० अप्रिल १९४५) एक जर्मन राजनीतिज्ञ र नेशनल सोशलिस्ट जर्मन वर्कर्स पार्टी (नाजी पार्टी) का नेता थिए, जसले १९३३ देखि १९४५ सम्म जर्मनीको चान्सलरको रूपमा शासन गरे। उनको नेतृत्वमा जर्मनीले दोस्रो विश्वयुद्ध (१९३९–१९४५) को शुरुआत गर्‍यो, जसले विश्व इतिहासमा अभूतपूर्व विनाश र मानवीय संकट निम्त्यायो। हिटलरको नस्लवादी, तानाशाही र विस्तारवादी विचारधाराले उनलाई विश्व इतिहासको सबैभन्दा कुख्यात व्यक्तित्वहरू मध्ये एक बनायो। उनको नीतिहरूले होलोकास्ट जस्तो भयानक नरसंहारलाई जन्म दियो, जसमा लाखौं यहूदी, रोमा, अशक्त, समलैंगिक र अन्य अल्पसंख्यक समूहका मानिसहरूको हत्या गरियो।

हिटलरको जन्म अस्ट्रियाको ब्राउनाउ एम इनमा भएको थियो, जो त्यतिबेला अस्ट्रिया–हंगेरी साम्राज्यको हिस्सा थियो। उनको पिता, अलोइस हिटलर, एक कडा स्वभावका सरकारी कर्मचारी थिए, र उनकी आमा, क्लारा, एक गृहिणी। हिटलरको बाल्यकाल सामान्य थियो, तर उनले आफ्नो पितासँग बारम्बार विवाद गर्थे। उनले स्कूलमा खासै राम्रो प्रदर्शन गरेनन् र किशोरावस्थामा नै भियनामा गएर चित्रकार बन्ने सपना बोके। तर, भियनाको कला एकेडेमीमा उनको प्रवेश अस्वीकृत भयो, जसले उनलाई निराश बनायो। यस अवधिमा उनले आफूलाई यहूदीविरोधी र राष्ट्रवादी विचारधाराहरूतर्फ आकर्षित पाए।

प्रथम विश्वयुद्ध (१९१४–१९१८) मा हिटलरले जर्मन सेनामा स्वयंसेवकको रूपमा भाग लिए र घाइते भए। युद्धमा जर्मनीको हार र भर्साइल्स सन्धिका कठोर सर्तहरूले उनलाई आक्रोशित बनायो। उनले जर्मनीको पराजयको दोष यहूदीहरू र साम्यवादीहरूलाई लगाए। सन् १९१९ मा, उनले नाजी पार्टीमा प्रवेश गरे र छिट्टै आफ्नो आकर्षक वक्तृत्व र प्रचार कौशलका कारण पार्टीको नेतृत्व सम्हाले। सन् १९२३ मा, उनले म्युनिखमा असफल विद्रोह (बीयर हल पुट्स) को नेतृत्व गरे, जसका कारण उनलाई जेल सजाय भयो। जेलमा रहँदा उनले आफ्नो आत्मकथा र राजनीतिक दर्शनको पुस्तक "मेरी लडाइँ" (माइन काम्फ) लेखे, जसमा उनको यहूदीविरोधी, राष्ट्रवादी र विस्तारवादी विचारहरू व्यक्त भए।
नाजी शासन
सन् १९३३ मा, आर्थिक संकट र राजनीतिक अस्थिरताको फाइदा उठाउँदै हिटलर चान्सलर बने। उनले तुरुन्तै लोकतान्त्रिक संस्थाहरूलाई कमजोर बनाए र एकदलीय तानाशाही शासन स्थापना गरे। प्रचार मन्त्री जोसेफ गोएबल्सको सहयोगमा, नाजी पार्टीले जर्मन समाजलाई पूर्ण रूपमा नियन्त्रणमा लियो। यहूदीहरू, साम्यवादीहरू, र अन्य "अवांछनीय" समूहहरूलाई निशाना बनाइयो। न्युरेम्बर्ग कानूनहरू (१९३५) ले यहूदीहरूलाई नागरिक अधिकारहरूबाट वञ्चित गर्‍यो, र क्रिस्टलनाच्ट (१९३८) मा यहूदी समुदायमाथि हिंसात्मक हमलाहरू भए।
हिटलरको विदेश नीति आक्रामक र विस्तारवादी थियो। उनले जर्मनीलाई भर्साइल्स सन्धिका सर्तहरूबाट मुक्त गराए, सैन्यीकरणलाई तीव्र बनाए, र अस्ट्रिया (१९३८) र चेकोस्लोभाकियालाई कब्जा गरे। सन् १९३९ मा पोल्याण्डमाथि आक्रमणले दोस्रो विश्वयुद्ध शुरू भयो। सुरुमा नाजी जर्मनीले युरोपमा ठूलो सफलता हासिल गर्‍यो, तर सोभियत संघ र संयुक्त राज्य अमेरिकाको प्रवेशले युद्धको दिशा बदलियो।

हिटलरको यहूदीविरोधी विचारधारा नाजी शासनको केन्द्रमा थियो। उनको "अन्तिम समाधान" नीतिले यहूदीहरूको व्यवस्थित नरसंहारलाई जन्म दियो, जसलाई होलोकास्ट भनिन्छ। करिब ६० लाख यहूदीहरू, साथै लाखौं रोमा, अशक्त, समलैंगिक, र राजनीतिक विरोधीहरू नाजी एकाग्रता शिविरहरू (जस्तै आउशविट्ज, ट्रेब्लिन्का) मा मारिए। यो नरसंहार मानव इतिहासको सबैभन्दा भयानक अत्याचारहरू मध्ये एक हो।
पतन र मृत्यु
सन् १९४३ पछि, मित्रराष्ट्रहरू (संयुक्त राज्य, सोभियत संघ, बेलायत) ले नाजी जर्मनीलाई पराजित गर्न थाले। सन् १९४५ मा, जब मित्रराष्ट्रहरूले बर्लिन कब्जा गर्न लागे, हिटलरले आफ्नो बंकरमा आत्महत्या गरे। उनकी पत्नी, इभा ब्राउन, ले पनि उनको साथमा आत्महत्या गरिन्। हिटलरको मृत्युसँगै नाजी जर्मनीको पतन भयो र दोस्रो विश्वयुद्ध युरोपमा समाप्त भयो।
विरासत
हिटलर र उनको नाजी शासनले विश्व इतिहासमा गहिरो र नकारात्मक प्रभाव छोडे। उनको कार्यहरूले मानवअधिकार, शान्ति, र सहअस्तित्वको महत्त्वलाई उजागर गरे। होलोकास्ट र दोस्रो विश्वयुद्धका भयावह परिणामहरूले विश्व समुदायलाई यस्ता त्रासदीहरू दोहोरिन नदिन सतर्क रहन प्रेरित गरेको छ। हिटलरको नाम आज पनि तानाशाही, नस्लवाद, र अमानवीयताको पर्यायवाचीको रूपमा लिइन्छ।